Türkiye yer altı zenginlikleri açısından şanslı bir ülke… Topraklarında birbirinden pahalı madenler ve mineraller bulunuyor.
Bunlardan biri de pek bilinmeyen lakin aslında değerli bir endüstriyel hammadde olan zeolit.
Zeolit, bilhassa son yıllarda büyük istek görüyor. Bunun nedeni de organik tarımdan besiciliğe hatta endüstriyel atıkların temizlenmesine kadar çok sayıda alanda kullanılmasından ileri geliyor.
Bu derece değerli bir hammadde olan zeolit, nerelerde bulunuyor ve ehemmiyeti nereden geliyor? TRT Haber, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Kısım Lideri Prof. Dr. İlgin Kurşun ile zeolit mineralini ve bu mineral hakkında merak edilenleri konuştu.
1950’Lİ YILLARDAN SONRA SAPTANMAYA BAŞLADI
Zeoliti mikro boşluklara sahip alüminosilikat mineraller olarak tanımlıyor Prof. Dr. Kurşun ve bilinen 170’in üzerinde sentetik, 40’ın üzerinde ise doğal zeolit minerali bulunduğunu söylüyor.
Dünyada zeolit oluşumlarının 1950’lerden sonra saptanmaya başladığını belirten Prof. Dr. Kurşun, kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Hemen çabucak tüm kıtalarda yaygın olduğu görüldü. Volkanik kayaçlara ek olarak deniz ve göl tüflerinin de zeolit içerdiğinin saptanması sonucu, doğal zeolitlerin kullanım alanları süratle genişledi. Yeryüzünde sedimanter kayaçlarda en fazla klinoptilolit oluşumları mevcut olmakla bir arada mordenit, filipsit, şabazit, erionit ve analsim minerallerine de sıklıkla rastlanıyor.”
“DÜNYA ÜRETİMİNİN YAKLAŞIK YÜZDE 60’I KÜBA’DA”
Peki dünyada ne kadar doğal zeolit rezervi bulunuyor? Prof. Dr. Kurşun, hususla ilgili, “Dünyadaki doğal zeolit rezervleri konusunda kesin bir bilgi olmamakla bir arada 1989 yılında 250 bin ton olan dünya doğal zeolit üretimi, 2017 yılında 1milyon 100 bin tona ulaştı. Yeniden dünya üretiminin yaklaşık yüzde 60’ı Küba tarafından gerçekleştiriliyor. Çin, Kanada, Japonya ve ABD ise öbür kıymetli üreticiler” diyor.
EN KIYMETLİ ZEOLİT YATAKLARI BALIKESİR-BİGADİÇ VE MANİSA-GÖRDES’TE
Gelelim Türkiye’ye… Zeolitin Türkiye’de birinci kere 1971 yılında tespit edildiğini tabir eden Prof. Dr. Kurşun, kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Ülkemizde zeolit ismine yapılan birinci keşif 1971 yılında Gölpazarı-Göynük civarında bulunan doğal bir zeolit cinsine aittir. Türkiye’deki değerli zeolit oluşumları klinoptilolit, şabazit, mordenit, erionit ve analsim mineralleridir.”
Türkiye’de Balıkesir, Bigadiç, Manisa, Gördes, Kütahya, İzmir, Bolu, Kapadokya üzere yörelerde varlıklı zeolit yatakları bulunuyor. Bunlar ortasında en kıymetli olanları ise Balıkesir-Bigadiç ve Manisa-Gördes’te bulunan yataklar.
“Manisa-Gördes’te Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından ayrıntılı rezerv etütleri yapıldı. 18 milyon ton görünür ve 20 milyon ton zeolitik tüf rezervi tespit edildi. Balıkesir-Bigadiç bölgesinin ise yaklaşık 500 milyon ton rezerve sahip olduğu kestirim ediliyor.”
2021’DE 36 BİN 947,78 TON ZEOLİT ÜRETİLDİ
Diğer bölgelerde ayrıntılı bir çalışma yapılmadığını tabir eden Prof. Dr. Kurşun, “Türkiye genelinde toplam rezervin 50 milyar ton civarında olduğu varsayım ediliyor. Ülkemiz genelinde MTA’nın 2017’de yapmış olduğu çalışmaya nazaran klinoptilolit ve hölandit minerallerinin görünür ve beklenen rezerv ölçüsü 344 milyon 217 bin 73 ton” diye açıklıyor.
Maden ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü’nün raporuna nazaran 2021’de 36 bin 947,78 ton zeolit üretildi.
“GELENEKSEL AÇIK OCAK MADENCİLİĞİ TEKNİKLERİYLE KULLANILIYOR”
Zeolit direkt kullanılabilen bir mineral değil. Kullanıma hazır hale gelmesi için çeşitli basamaklardan geçiriliyor. Süreci Prof. Dr. Kurşun’dan öğreniyoruz:
“Doğada bulunan zeolitleri üretmek için klâsik açık ocak madenciliği teknikleri kullanılır. Öncelikle cevhere ulaşmak için örtü katmanı kaldırılır. Sonrasında önden yükleyici makineler yahut kesici bıçaklarla donatılmış traktörler üzere çağdaş iş makineleri vasıtasıyla cevher ana kayadan koparılır. Cevherin sert ve mekanize hafriyata elverişli olmadığı durumlarda ise delme ve patlatma tekniği ile üretim yapılır.”
ÇEVRE KİRLİLİĞİ DENETİMİNDEN GÜÇ KESİMİNE GENİŞ KULLANIM ALANI
Zeolitin epey geniş bir kullanım alanı bulunuyor. Güç, madencilik, tarım, kağıt sanayii, metalürji üzere pek çok alanda zeolitten faydalanılıyor. Bunlara daha yakında bakmak gerekirse en fazla kullanıldığı alanlardan birinin etraf kirliliğini denetim olduğunu görüyoruz. Etraf kirliliği denetiminde zeolit, bilhassa sanayi atık sularından çeşitli ağır metalleri uzaklaştırmak için kullanılıyor. Tekrar kent atık suları ve içme sularından toksik tesire sahip amonyum uzaklaştırılmasında, baca gazlarının temizlenmesinde ve çöp depolama alanlarında da başvuruluyor.
Enerji dalında ise zeolit, doğal gazların saflaştırılmasında ve kurutulmasında, ısı depolayıcısı olarak, oksijen üretimi ve güneş gücü depolama sistemleri üzere çalışmalarda öne çıkıyor.
Ve tarımda zeolit kullanımı… Tarımda da zeolitten sıkça faydalanılıyor. Gübre katkısı olmasının yanı sıra, bitki besin unsurlarının yıkanmasını engellemede, bitki yetiştirme ortamında besleyici iyonların bitkiye aktarılması buna yalnızca birkaç örnek.
Zeolit bunların da yanı sıra madencilikte uranyum yataklarının araştırılmasında, akvaryumda amonyak ve hidrojen sülfür düzeylerinin azaltılmasında, kağıt üretiminde dolgu unsuru olarak da kullanılıyor.