Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) 17 Mart’ta , Putin ve 16 binden fazla Ukraynalı çocuğun Rusya’ya zarurî hudut dışı edilmesini denetlediği tez edilen Rus yetkili Lvova-Belova için tutuklama buyruğu çıkardı. Lakin misyondaki bir lideri tutuklamak ne kadar kolay? Bu kararın hükmü var mı? Bu soruların karşılıkları merak konusu…
UCM, yargı yetkisini yalnızca UCM’nin Roma Statüsü’nü imzalayan ve onaylayan ülkelerde işlenen savaş cürümleri, insanlığa karşı hatalar ve soykırım üzere ağır kabahatlere yönelik olarak kullanabiliyor. Rusya, Roma Statüsü’nü onaylamamış bir ülke, bu nedenle UCM’nin Rusya önderi Vladimir Putin üzere Rus vatandaşlarını tutuklama yahut yargılama yetkisi de bulunmuyor.
Peki, tüm bunlar bilindiği halde mahkemenin bu kararının akabinde ne üzere senaryolar görebiliriz? Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Memleketler arası Hukuk Öğretim Üyesi Dr. Onur Uraz, UCM kararının gerisindeki merak edilenleri yanıtladı.
“UCM bir hukuk silahı olma yolunda”
Bu karardan evvel, UCM’nin daha evvel bu çeşit kararları kimler için aldığı da değerli. Misal, Irak ve Afganistan’da işlenen savaş kabahatleri üzere… Uraz, başta George W. Bush ve Tony Blair olmak üzere üst seviye devlet yetkililerinin daima müracaatlara karşın mahkemenin radarına takılmamış olduğunu belirtiyor.
Dr. Uraz öncelikle mahkemenin bu üzere seçici bir adalet anlayışına sahip olduğunu ve eleştirildiğine dikkati çekiyor.
“UCM, Irak ve Afganistan’da işlenen hatalar için ABD’nin üst seviye devlet yetkililerini yargılamamıştı, lakin son vakitlerde Çin, Türkiye ve Putin hakkında soruşturma açılması tartışmalarının UCM’nin seçici bir adalet uyguladığı tenkitlerini beraberinde getiriyor. Bu durum, UCM’nin özgür batı dışındaki dünya için bir hukuk silahı olma tehlikesinin arttığını gösteriyor.”
UCM’nin yetkileri ne?
UCM, Roma Statüsü’nün kararlarına nazaran çalışıyor. Bugüne kadar ise 123 ülke, Roma Statüsü’nü onaylamış. Mahkemenin asli gayesi ise savaş hataları ve insan hakları ihlalleri üzere önemli hatalarla gayret etmek. Mahkemeye üye olan ülkelerden biri de Ukrayna. Buna nazaran, “Putin’in Ukrayna’da gerçekleşen fiilleriyle ilgili yargılama olabilir” diyor Uraz.
“Mahkeme, yalnızca nüve kabahatlerle yani soykırım kabahati, insanlığa karşı kabahatler, savaş kabahatleri ve atak cürmü ile hudutlu ve üye ülkelerde işlenen cürümlerle ilgili yargı yetkisine sahip. Üç durumda yargı yetkisi doğabilir: Üye ülke hudutlarında işlenen hatalar, üye ülke vatandaşı tarafından işlenen cürümler ve BM Güvenlik Kurulu tarafından yetkilendirme. Mahkeme, ulusal sistemler yetersiz kaldığında devreye girer ve tamamlayıcı niteliktedir. Ukrayna Mahkemenin yargı yetkisini 2013’ten beri tanımakta ve bu tarihten itibaren Ukrayna’da gerçekleşen fiiller ile ilgili yargılama yapabilirler.
UCM Statüsü’nün 28. hususu, üstlerin astların yaptığı fiillerden sorumlu tutulmasını düzenleyen bir karardır. Bu hususa nazaran, alanda gerçekleştiği tez edilen fiiller Putin ile ilişkilendirilebilir ve Putin, faal otorite ve denetim sahibi olarak, astlarının yaptığı bu fiillerden ötürü sorumlu tutulabilir. Yani Putin, alanda gerçekleştiği tez edilen hatalarla direkt bağlı olmasa bile, hataların gerçekleşmesinde aktif denetim sahibi olarak sorumlu tutulabilir.”
“UCM ve devlet liderlerine dair kanunlarda çelişki var”
Uraz, UCM Statüsü’nün 58. unsuru mucibince vazifedeki bir devlet liderinin tutuklanmasının mümkün olduğunu belirtiyor. Lakin bu tutuklama kararının fizikî olarak uygulanmasının epey güç olabileceğini de vurguluyor. Öte yandan Dr. Uraz, devlet liderleriyle ilgili kanun açısından bir çelişkiye de işaret ediyor.
“Üye devletlerin, UCM kararlarını uygulama yükümlülüğüne sahip olduğu, lakin bu uygulamanın pratikte zorluğu nedeniyle, daha evvel de emsal kararların uygulanmadı. Bununla birlikte, devlet lideri bağışıklığı prensibi ile UCM’nin 27. hususu ortasındaki çelişki türel tartışmaların da odağında.”
Uraz’ın burada bahsettiği çelişki, devlet liderinin bağışıklığı unsuru ile Milletlerarası Ceza Mahkemesi’nin (UCM) 27. unsuru ortasındaki çatışmaya bir atıf. Bağışıklık unsuru, devlet liderlerinin, ülkelerinin yargı yetkisi dışındaki mahkemelerde yargılanmalarını engellerken, UCM’nin 27. hususu, savaş kabahatleri, insanlığa karşı kabahatler ve soykırım üzere önemli cürümler için hiçbir kişinin kendi önünde bağışıklığı olmadığını belirtiyor. Uraz, bu nedenle, devlet liderlerine bağışıklık veren ulusal yasalar ile UCM’nin yargı yetkisi ortasında bir çatışmanın olduğunun altını çiziyor.
“Batı ispat arayışında”
Peki, Batı’nın bu kararı uygulatması mümkün mü? Uraz, Putin’in tutuklanıp tutuklanamayacağı noktasında milletlerarası hukukun tavrının farklı olduğuna değiniyor.
“Batı akademik topluluğundaki birçok akademisyen ve devlet vazifelisi Putin’in tutuklanması kararının milletlerarası hukuka uygun olduğunu ispatlamak için yarışa girmiş durumda. Memleketler arası ceza hukukçuları, Putin’in tutuklanmasının milletlerarası hukuka uygun olup olmayacağı konusunda farklı görüşler belirtiyorlar. Lakin genel olarak, Putin hakkında bir BMGK kararı olmadığı ve Rusya’nın UCM üyesi olmayan bir ülke olmasından cihetle devlet lideri bağışıklığı prensibinden feragat etmediği için, Putin’in hakkında bu türlü bir karar çıkması mümkün olsa dahi tutuklanması hukuken ve fiziken mümkün görünmüyor.”
“UCM üyesi ülkeler kararı öteki üye ülkeler için uygulayabilir”
UCM üyesi ülkeler, kendi devlet liderlerine ait olarak UCM kapsamında bağışıklıktan feragat etmiştir. Bu nedenle, UCM üyesi bir ülkenin devlet lideri hakkında mahkemenin çıkaracağı tutuklama kararı, bir diğer üye devlet tarafından uygulanabilir.
“Devletler bir ortaya gelip haklarından feragat edebilir yahut hak ve yükümlülük doğurabilir. Bu bakımdan UCM üyesi ülkelerin hepsi kendi devlet liderlerine ait olarak UCM kapsamında bağışıklıktan feragat etmiş durumdadır. Öyleyse bir UCM üyesi ülkenin devlet lideri hakkında mahkemenin çıkaracağı tutuklama kararı, bir öbür üye devlet tarafından uygulanabilecektir. Lakin bu durum üye olmayan devletler bakımından farklıdır.”
“Putin’in tutuklanması memleketler arası hukukun açık ihlali olur”
Dr. Uraz, bir örnek vererek, UCM üyesi olan ülkelerin neden tutuklama yapamayacağını açıklıyor:
“Zira üye olmayan bir devlet, devlet lideri bağışıklığından feragat etmemiştir ve öteki devletlerin kendi yetkilerinde olmayan bir şeye bir ortaya gelerek yetkili olma hakkı ve durumu yoktur. Nasıl Türkiye ile Azerbaycan bir antlaşma yapıp kurdukları mahkeme ile ABD Liderini tutuklama yetkisine sahip olamayacaklarsa, UCM üyesi devletlerinde Putin’le ilgili bu türlü bir yetkiye sahip olamayacakları açıktır. Bu da fazlası ile garip bir durum yaratmaktadır. Kağıt üzerinde UCM, Putin ile ilgili tutuklama kararı çıkarma gücüne sahiptir ve çıkan karar metoda olarak muteberdir. Lakin hiçbir üye ülke bu kararı uygulama gücünü elinde bulundurmamaktadır. Putin’in rastgele bir UCM ülkesince tutuklanması memleketler arası hukukun açık ihlali olacaktır.”
4 senaryoda Putin’in tutuklanması
Tutuklamanın gerçekleşmesi için Uraz, 4 senaryo çiziyor. Bu olasılıklar büsbütün temsili fakat milletlerarası hukukun kuralları her vakit birebir kararları veriyor.
“Putin’in tutuklanması için 4 ihtimal var: Rusya’da esaslı bir idare değişikliği, Bu türlü bir değişiklik gerçekleşse dahi, Rus devlet kültüründe eski bir devlet liderin bu biçimde teslim edilmesi yeri olmayan bir harekettir. O sebeple UCM için en müspet olan bu ihtimal uzak görünmektedir.
İkinci ihtimal, Putin’in seyahat ettiği bir UCM üyesi ülke tarafından tutuklanarak UCM’ye teslim edilmesidir. Üstte açıklanan hukuka tersliğin ötesinde, siyasi olarak, nükleer bir harika gücün devlet liderine yönelik bu türlü bir teşebbüste bulunabilecek bir devletin var olup olmadığını okuyucunun takdirine bırakıyorum.
Üçüncü ihtimal krizin uzaması, Putin’in UCM ülkelerine seyahat etmekten imtina etmesi ve günün birinde vefatı ile evrakın kapanmasıdır.
Son ihtimal ise, Ukrayna krizinin siyasi olarak çözülmesi sonucu gelecek baskı ile kararın geri alınması yahut – daha da kötüsü- siyasi konjonktürün değişmesi ile Rusya’nın UCM üyesi ülkelerle bağlantılarını düzeltmesi ve UCM kararının kendi üyelerince uygulanmayarak Putin’in serbestçe bu ülkeleri ziyaret etmesidir. Bu son ihtimal UCM’nin aslında sallantıda olan güvenilirliğini ve aktifliğini tamamı ile yerle bir eder.”